पंढरीच्या वाटेवर चिंचणी गावात
भाषिक ऐक्य सांगणारे शब्दशिल्प
पुणे : पंढरपूरजवळील पिराची कुरोली येथील चिंचणी गावात पंढरपूरच्या वाटेवर उभारलेल्या विठ्ठलाच्या शब्दशिल्पाचे लोकार्पण आज (दि. २ जुलै) सकाळी ११ वाजता होत आहे.
अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष, मान्यवर साहित्यिक भारत सासणे आणि साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त जेष्ठ साहित्यिक वसंत आबाजी डहाके यांच्या हस्ते हा लोकार्पण सोहळा पार पडत आहे. या सोहळ्याला उपस्थित राहण्याचे आवाहन या प्रकल्पाचे संकल्पक आणि आत्मभान ट्रस्टचे अध्यक्ष संदेश भंडारे, तसेच चिंचणी ग्रामस्थांचे प्रतिनिधी मोहन अनपट यांनी केले आहे.
यानिमित्ताने हा शब्द शिल्पाचे संकल्पक संदेश भंडारे यांनी हे शिल्प उभारण्यामागची सांगितलेली भूमिका –
आपली मराठी भाषा विविध भाषांच्या संयोगातून उत्क्रांत झाली. संतांनी आपल्या साहित्यामध्ये वेगवेगळ्या भाषांमधले शब्द वापरून मराठी भाषा समृद्ध केली. या भाषिक सहिष्णुतेमुळे मराठीसोबतच इतरही भाषा उत्क्रांत होत गेल्या. त्याचाच कलाविष्कार म्हणजे हे विठ्ठलाचे शब्दशिल्प! महाराष्ट्राचे लोकदैवत विठोबा, भक्ती संप्रदायाचे आद्य प्रतिक आहे. विविध भाषा, संस्कृतींचे एकजिनसी अस्तित्व म्हणजे पंढरपूरची वारी. या अस्तित्वाचे विविध पदर वारकरी संतांनी आपल्या अभंग, ओवी आणि काव्यातून अजरामर केले आहेत.
प्रेमभाषा रुजवणारा विठ्ठलसखा
भाषा हे पृथ्वीवरील माणसांशी संवाद-संपर्क साधण्यासाठी माणसानेच शोधलेले एक विलक्षण साधन. भाषेने माणसं जोडली गेली, संवाद घडला, परस्पर प्रेम आणि जिव्हाळा वाढला. देश-प्रदेश कोणताही असो, माणसांनी भाषा शोधली. संवाद साधला. प्रेम वाटले. माणसांचा समाज उभा राहिला. भक्ती मार्गाचा संदेश देणार्‍या संतांनी आपल्या काव्य-अभंग-ओवी अशा साहित्यातून याच भाषेचा अपूर्व साक्षात्कार आपल्याला घडवला. विठ्ठल म्हणजे प्रेमाची भाषा रुजवणारा संतांचा सखा झाला! वारी म्हणजे अभंग-भाषा-प्रेम-जिव्हाळा सांगणारा प्रवाह झाला. आपण सर्व गेली ८०० वर्षे हा संतभाव जीवापाड जपला आहे!
संतांनी वापरले विविध भाषांतील शब्द
या संत साहित्यातून आणि काव्यातून मराठी भाषा समृद्ध झाली. संत नामदेव, तुकोबा, संत जनाबाई, संत शेख महंमद अशा अनेक संतांच्या साहित्यातून मराठी, कोकणी, कानडी, तेलगू, हिंदी, भोजपुरी आणि उर्दू,पर्शियन, अरबी अशा विविध भाषांतील शब्दांचा आणि त्या भाषांचा सहज वापर झालेला दिसतो. संतांनी आम्हाला भाषिक सहिष्णुतेची महती शिकवली! अशा भाषिक संयोग, संगमातून मराठी भाषा गेल्या साताठशे वर्षात समृद्ध झाली.
आम्हा घरी धन शब्दाचीच रत्ने!
याचे मूर्त रुप म्हणून विठ्ठलाचे त्रिमितीमधील एक शब्दशिल्प उभे करण्याची संकल्पना आमच्या मनात आली. या शिल्पात मराठी, कानडी, हिंदी, उर्दू, फारसी, अरबी, तेलगू, अशा अनेक भाषांतील मराठीमध्ये स्थान मिळवलेले शब्द विठ्ठलाच्या रुपात साकारले आहेत. हा भाषिक संयोगाचा मुख्य वाहक म्हणजे पंढरपुरची वारी! ही शेकडो वर्षांची सजीव प्रक्रिया आहे! म्हणूनच संत तुकाराम महाराज म्हणतात, आम्हा घरी धन शब्दाचीच रत्ने! हे भान आणि शहाणीव आज विस्मृतीत जात आहे. ते काही प्रमाणात जागवण्याचे काम या विठोबाच्या भाषिक शब्दशिल्पातून करण्याचा प्रयत्न आहे.
आत्मभान उजळवणारा शब्दरुप विठ्ठल!
विठ्ठलाच्या रेखाकृतीत साकारलेल्या या शिल्पात मराठीत रुजलेल्या अन्य भाषेतील समानार्थी शब्दांची रेखाटने आहेत. उदाहरणार्थ – तमाशा किंवा कुस्ती हे शब्द अरबी भाषेतही त्याच अर्थाने वापरले जातात. किंवा पगार आणि तब्येत हे दोन्ही शब्द फारसी भाषेतही त्याच अर्थाने वापरले जातात. जगभरातील अनेक भाषेतील मराठी शब्द किंवा इतर भाषेतून मराठीने स्वीकारलेले शब्द या विठ्ठलाच्या आकृतीत सामावले आहेत. या सर्व शब्दांनी त्या त्या भाषेत वेगवेगळी लिपी स्वीकारली. त्यांचा लिखित आकार बदलला, परंतु अर्थ मात्र तो राहिला. भाषा आणि शब्द कोणतेही असो अर्थाचा विठ्ठल तोच राहिला.
२० फूट उंचीचे लोखंडी शब्दशिल्प
या शिल्पाची उभारणी वारीच्या शेवटच्या मुक्कामाच्या वाटेवर पंढरपूरच्या अगदी जवळ पिराची कुरोलीजवळील चिंचणी येथे होत आहे. शब्द शिल्पावर लिहिलेल्या उर्दू भाषेसाठी आतिक शेख, कानडी भाषेसाठी चंद्रकांत पोकळे, कोकणीसाठी उदय ओक आदींची तसेच व्यवहार कोशाची मदत घेतली आहे. विठ्ठलाच्या रेखाकृतीत साकारलेल्या या शिल्पात मराठीत रुजलेल्या अन्य भाषेतील समानार्थी शब्दांची रेखाटने आहेत. जगभरातील अनेक भाषेतील मराठी शब्द किंवा इतर भाषेतून मराठीने स्वीकारलेले शब्द विठ्ठलाच्या आकृतीत सामावले आहेत. या कलाकृतीचा चौथरा तीन फुटांचा, तर उंची २० फुटांची आहे.
हे शब्दशिल्प प्रत्यक्ष उभारण्याची संपूर्ण जबाबदारी ट्रस्टसह चिंचणी, पिराची (कुरोली) ग्रामस्थांनी पार पाडली आहे. तर, आर्थिक जबाबदारी राज्यातील अनेक संवेदनशील नागरिकांनी घेतली आहे. संत परंपरेचा सामाजिक आशय प्रतिकात्मक स्वरुपात उभारणे हे एक ऐतिहासिक काम ठरेल यात शंका नाही.
– संदेश भंडारे, (९४२२३०९९२३)
प्रसिद्ध छायाचित्रकार, वारी परंपरेचे अभ्यासक, आत्मभान ट्रस्टचे अध्यक्ष आणि शब्द शिल्पाचे संकल्पक.
सहकार्य – निशा साळगावकर, शशिकांत महादेव सावंत,
नीलिमा कढे, केशव कासार, सचिन निंबाळकर, प्रमोद मुजुमदार.
