भेदभाव न करता वैद्यकीय
उपचार करणारा सत्पुरूष
भेदभाव न करता सर्वांवर वैद्यकीय उपचार करणारे, विविध संतांच्या आरत्या रचणारे नांदेड येथील रामचंद्र धर्माधिकारी-शेवाळकर अर्थात श्रीमद्‌ रामकृष्णानंद महाराज यांची आज पुण्यतिथी. प्रेम, करुणा आणि सेवाभावाचा आदर्श, शंकराचार्यांना प्रभावित करून धर्मनिर्णय करण्याचा अधिकार मिळविणारे रामकृष्णानंद महाराज यांनी आपले आयुष्य जनसेवेत समर्पित केले. प्रख्यात साहित्यिक राम शेवाळकर हे महाराजांचे पणतू होत.
नांदेड जिल्ह्यातील शेवाळा येथील धर्माधिकारी परिवार. याच परिवारात एका सत्पुरुषाचा जन्म झाला, नाव रामचंद्र. पुढे ते रामशास्त्री आणि संन्यास घेतल्यानंतर श्रीमद्‌ रामकृष्णानंद महाराज म्हणून ओळखले जाऊ लागले. पुढे ते अमरावती जिल्ह्यातील अचलपूर येथे गेले. तेथे त्यांनी वास्तव्य केले. गोविंदशास्त्री आणि गंगाबाई यांच्या पोटी रामच्रंद यांचा जन्म झाला. नांदेड येथे त्यांनी शिक्षण घेतले. पुढे रामानंद महाराजांशी त्यांची भेट झाली. वयाच्या सोळाव्या वर्षी त्यांचं जानकी यांच्यासोबत लग्न झालं.
नांदेड ते अचलपूर
एकदा नांदेडला गोदावरी नदीच्या तीरावर रामशास्त्री यांचा भागवत सप्ताह सुरू होता. तेव्हा अचलपूरचे देशपांडे हे गोदापरिक्रमा करीत होते. दरम्यान, देशपांडे यांनी महाराजांची अमृतवाणी ऐकली. एवढा मोठा सत्पुरुष आपल्या गावात असावा असे त्यांना वाटले. संतसंगाची इच्छा त्यांच्या मनात प्रकट झाली. त्यांनी रामशास्त्री यांना अचलपूरला स्थायिक होण्याची विनंती केली. त्यांना घर, शेती आणि गाय देऊ केली. देशपांडे यांच्या विनंतीनुसार महाराज अचलपूरला स्थायिक झालेत.
प्रेम, करुणा आणि सेवाभाव
महाराज विविध विषयांचे प्रकांड पंडित होते. अध्ययन आणि हितोपदेश हा त्यांचा नित्याचा भाग होता. सुमारे १०० ते १५० वर्षांपूर्वीदेखील त्यांनी कधी जातीभेद पाळला नाही. सर्वांना मानवतेच्या समान पातळीवर ते पाहत असत. बोलण्या-वागण्यातील प्रेम, करुणा आणि सेवाभाव त्यांनी सदैव जपला. त्यामुळेच केवळ पंचक्रोशीतच नव्हे, तर विविध भागांत त्यांची ख्याती पोहचली होती. त्यांना आयुर्वेद आणि ज्योतिष्य यांचं ज्ञान होतं. रामशास्त्री महाराज यांचा हरिवंश आर्योषधी कारखाना होता. त्याचा उपयोग ते लोककल्याणासाठी करीत. सर्वांनाच त्यांच्या आरोग्यसेवेचा लाभ होत असे. ही बाब तत्कालीन वर्णव्यवस्था पाळणाऱ्यांना खटकली. त्यांनी त्यांच्यावर ग्रामण्य लादले, म्हणजेच सामाजिक बहिष्कार टाकला.
शंकराचार्यही झाले प्रभावीत
अमरावतीला एकदा शृंगेरी पीठाचे शंकराचार्य आले होते. त्यांच्याजवळ या लोकांनी रामकृष्णानंद महाराज यांची तक्रार केली. शंकराचार्यांच्या कोर्टात रामकृष्णानंद महाराज यांना उभे केले. महाराजांनी विविध ग्रंथांचे दाखले दिले. आपली बाजू तर्कसंगतदृष्ट्‌या मांडली. विषय अधिक स्पष्ट करून सांगितला. त्यांचा प्रतिवाद शंकराचार्यांना पटला. महाराजांच्या ज्ञानाने ते प्रभावित झालेत. त्यांना ग्रामण्यातून म्हणजेच बहिष्कारातून मुक्त केले. हे बघून विरोधकांसह सर्वांचेच डोळे विस्फारले. याहीपलीकडे एक मोठी गोष्ट याच प्रकरणातून घडली. रामशास्त्री महाराज यांना वऱ्हाड आणि खानदेश प्रांतातील धर्मनिर्णय करण्याचे अधिकारपत्र दिले. त्यांच्या हाती मठाचा अधिकारदंड सोपविण्यात आला. रामशास्त्री महाराज यांचा निर्णय म्हणजे पीठाचा निर्णय झाला होता.
विविध विषयांचे ज्ञान
विविध ग्रंथांचे, आयुर्वेद, ज्योतिष्य यांचे ते ज्ञानी होते. त्यामुळे त्यांना लोक रामशास्त्री किंवा रामशास्त्री महाराज म्हणू लागले. लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांचे सहकारी दादासाहेब खापर्डे हे तेव्हा अचलपूरला राहत. पूर्वी अचलपूरला एलिचपूर म्हणत. यालाच लागून जुळे शहर परतवाडा आजही आहे. खापर्डे परिवार महाराजांच्या नित्य सानिध्यात असायचा. नेहमीच भेटीगाठी घडत. माधानचे प्रज्ञाचक्षू संत गुलाबराव महाराज यांचाही महाराजांसोबत संपर्क असायचा.
संस्कृत आणि मराठीत विपुल साहित्य
प्राचार्य राम शेवाळकरांना रामकृष्णानंद महाराज यांचे काही संशोधनाचे मोडी लिपीतले टिपण सापडले. त्यांनी ते हैद्राबाद विद्यापीठाच्या संशोधन विभागाकडे सुपूर्द केले. ज्योतिष्यषास्त्राचा त्यांचा अभ्यास होता. अमरावतीचा खापर्डे परिवार, अचलपूरचे तत्कालीन नवाब यांपासून सामान्यजनही ज्योतिष्यविषयक मदत रामकृष्णानंद महाराज यांच्याकडून घेत. महाराज हे संस्कृत आणि मराठीतले चांगले कवी आणि गीतकार होते. त्यांच्या संस्कृतमधील १८ आणि मराठीतील ४८ पद्यरचना ‘संचित’ या संग्रहात प्रकाशित झाल्या आहेत. या संग्रहात आरती, अष्टके आणि अन्य पदं आहेत. महाराजांनी गणपती, मल्हारी, त्रिपुरसुंदरी, सविता, सावित्री, मंगळागौरी, गंगा, महालक्ष्मी, श्रीकृष्ण, दत्त, हनुमान, नारायण आदींवर पदं रचली. त्यातही कोकिळेवर लिहिलेली आरती ही काव्याच्या दृष्टिनेदेखील महत्त्वाची आहे. वडील गोविंदेश्वर यांसह श्री मुखाजी महाराज, पूर्णानंद महाराज, तुकामाई म्हणजेच तुकाराम महाराज येहळेगावकर, साधू महाराज कंधारकर यांच्यावरही आरती आणि अष्टके लिहिली. महाराज हे श्री चिन्मयानंद परंपरेतले होते. त्यांचीही आरती त्यांनी लिहिली. त्यात आदिनाथांपासून पूर्णानंदांपर्यतच्या एकूण २० संतांचा समावेश आहे.
रामशास्त्री नावाचा त्याग
आयुष्याच्या अखेरार्धात त्यांनी संन्यासाश्रम स्वीकारला. रामचंद्र अथवा रामशास्त्री या नावाचा त्याग केला. त्यांनी रामकृष्णानंद स्वामी हे नाव धारण केले. अखेरपर्यंत ज्ञानार्जन, लोकसेवा आणि हितोपदेशाचे व्रत त्यांनी सांभाळले. आपल्या नातवाचे म्हणजेच कीर्तनकेसरी भाऊसाहेब शेवाळकरांचे ते कीर्तन ऐकत होते. तो दिवस होता, १९१९ मधील श्रावण शुद्ध एकादशी. कीर्तन ऐकता ऐकताच दिवशी त्यांनी आपला देह ठेवला. त्यांना आयुष्यात विपरित परिस्थितींचा सामना करावा लागला. संघर्ष करावा लागला. तरीदेखील त्यांनी मानवीकल्याणाचं कार्य सुरूच ठेवले. त्यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त ।।ज्ञानबातुकाराम।। परिवाराचे विनम्र अभिवादन.
